Wstęp
Czym są determinanty ludzkiego postępowania?
Kluczowe informacje:
- Definicja: Determinowanie postępowania to zespół czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które kształtują decyzje, motywacje i działania człowieka, obejmując zarówno idee, emocje, charakter, jak i naciski społeczne oraz warunki materialne.
- Źródła determinacji: Idee i przekonania (np. teoria 'człowieka niezwykłego’), normy moralne i religijne, emocje (lęk, wina, miłość), środowisko (bieda, miasto), a także dialog ze społeczeństwem i prawem.
- Wątek u Dostojewskiego: 'Zbrodnia i kara’ pokazuje zderzenie ideologicznej pewności z realnym doświadczeniem winy i cierpienia, ujawniając, że sumienie i relacja z innymi potrafią unieważnić najbardziej racjonalne konstrukcje teoretyczne.
- Konsekwencje: Próba przekroczenia norm w imię idei bez oparcia w etyce prowadzi do dezintegracji psychicznej i izolacji, co Dostojewski śledzi poprzez motywy snu, gorączki i lęku.
'Wina rodzi karę, a kara prowadzi do odrodzenia’
Pytanie o determinanty ludzkiego postępowania w centrum stawia konflikt między ideą a sumieniem: czy człowiek działa według zimnej kalkulacji, czy raczej podlega moralnej konieczności i współodczuwaniu z innymi.
TEZA: W 'Zbrodni i karze’ idee oderwane od etyki i empatii upadają pod naporem sumienia i cierpienia, a ostatecznym regulatorem czynu okazuje się odpowiedzialność wobec drugiego człowieka.
Analiza motywów zbrodni, lęku, snu, miłości i miasta ujawnia, że determinacja ludzkich czynów jest wieloczynnikowa, a kluczową rolę odgrywa napięcie między 'prawem idei’ a nieusuwalnym głosem sumienia.
Rozwinięcie
’Zbrodnia i kara’ — powieść o motywacjach i konsekwencjach
Kim jest: Ubogi, były student prawa w Petersburgu, autor koncepcji podziału ludzi na 'zwykłych’ i 'niezwykłych’, przekonany, że wybitnym wolno więcej.
Co go/ją spotyka: Dokonuje morderstwa lichwiarki Alony Iwanowny i przypadkowo jej siostry Lizawiety, testując swoją teorię 'człowieka niezwykłego’.
Reakcja: Popada w lęk, gorączkę i majaczenia, doświadcza koszmarów, izolacji i napięcia psychicznego, w końcu przyznaje się i zostaje zesłany.
Problem: Rozdźwięk między ideą a sumieniem; teoria nie wytrzymuje konfrontacji z empatią, cierpieniem ofiar i własnym poczuciem winy.
Rola: Moralny kontrapunkt i przewodniczka ku skrusze; uosabia miłosierdzie, pokorę i przebaczenie mimo upokarzającej sytuacji życiowej.
Teoria/postawa: Etyka Ewangelii i współczucia, stawiająca godność człowieka ponad 'cel uświęca środki’.
Zmiana: Jej postawa i bliskość prowadzą Raskolnikowa do wyznania winy i procesu moralnej odnowy, który zapowiada jego duchowe 'zmartwychwstanie’.
🎯 Główna lekcja z 'Zbrodnia i kara’:
Ideologia bez etycznej weryfikacji prowadzi do destrukcji, a ostatecznym korektorem czynu jest sumienie i relacja z drugim człowiekiem.
Teoria 'człowieka niezwykłego’ (Napoleon jako wzorzec) sankcjonuje przekraczanie prawa w imię rzekomego 'dobra wyższego’, lecz Dostojewski pokazuje, że wyrzutów sumienia nie da się unieważnić logiką celu.
Psychologiczny koszt zbrodni oddają motywy snu, gorączki i majaczeń; Petersburg jako przestrzeń nędzy, ciasnoty i moralnego rozkładu potęguje presję na bohaterze.
Determinantami czynu są także bieda i upokorzenie, ale utwór odrzuca ich rolę jako usprawiedliwienia — Raskolnikow nie upada dlatego, że jest biedny, lecz dlatego, że próbuje być 'ponad’ moralnością.
Najważniejsze fakty z „Zbrodnia i kara”:
- Zbrodnia jako 'test’ idei kończy się klęską — sumienie i empatia zwyciężają nad racjonalizacją.
- Motywy snu i gorączki demaskują rozpad tożsamości po przekroczeniu normy moralnej.
- Miłość i miłosierdzie Soni odsłaniają godność osoby jako granicę wszelkiej kalkulacji.
- Miasto i bieda nasilają napięcia, lecz nie stanowią alibi — odpowiedzialność osobista pozostaje nieusuwalna.
Kontekst
„Dziady cz. III” — bunt, mesjanizm, wolność
Determinanty czynu ukazane są w napięciu między buntem Konrada a mesjanistyczną wizją poświęcenia: pragnienie 'rządu dusz’ i odpowiedzialność za naród splatają się z imperatywem wolności.
Najważniejsze ustalenia:
- Bunt prometejski Konrada wynika z przekonania o misji jednostki, ale napotyka granice metafizyczne i moralne.
- Motyw snu odsłania walkę dobra ze złem w sercu człowieka i zapowiada skutki wyborów.
- Mesjanizm kształtuje etos ofiary: cierpienie jednostki i narodu nadaje sens działaniu.
- Wolność stanowi najwyższą wartość, determinując postawy i wybory bohaterów.
Praktyczna lekcja
Moralna ambicja bez pokory prowadzi do konfliktu z ładem wartości — determinacja czynu wymaga uznania granic, które wyznacza wolność i godność innych.
„Lalka” — miłość, praca, społeczeństwo
Podejście: Motywowany miłością i ambicją oraz etosem pozytywistycznej pracy, próbuje przekroczyć bariery klasowe.
Działanie: Gromadzi majątek, zmienia środowisko i wchodzi do elit, ale jego decyzje determinują hierarchie społeczne i iluzje uczuciowe.
Wniosek: Determinanty społeczne i emocjonalne bywają silniejsze niż kalkulacja — uczucie i struktury klasowe kształtują bieg życia.
W ujęciu Prusa decyzje jednostki pozostają w polu sił: pracy, uczucia i uwarunkowań społecznych — to inna perspektywa niż u Dostojewskiego, ale podobna przestroga przed absolutyzacją jednej motywacji.
Zakończenie
Podsumowanie
Determinanty ludzkiego postępowania tworzą dynamiczną sieć idei, emocji i warunków życia, lecz ostateczną instancją w 'Zbrodni i karze’ pozostaje sumienie, które obala racjonalizacje i przywraca porządek moralny.
W perspektywie maturalnej warto łączyć lekturę Dostojewskiego z romantycznym problemem buntu i pozytywistyczną analizą społeczeństwa, aby pokazać, jak różne epoki rozumieją źródła i granice ludzkiego działania.
Tips na mature ustną
📋 Checklist – sprawdź przed maturą:
- Znam główne motywy 'Zbrodni i kary’ (zbrodnia, kara, sumienie, sen, miłość, miasto) i umiem przypisać je do scen i postaci.
- Umiem wyjaśnić teorię 'człowieka niezwykłego’ i wskazać, jak podważa ją doświadczenie winy i cierpienia.
- Potrafię omówić rolę Soni i wpływ jej postawy na przemianę Raskolnikowa.
- Znam kontekst romantyczny: bunt Konrada, mesjanizm, wolność — i umiem zestawić go z problematyką Dostojewskiego.
- Potrafię wskazać społeczne determinanty czynu na przykładzie 'Lalki’ (miłość, praca, bariery klasowe).
- Znam listę lektur obowiązkowych i dobieram konteksty zgodnie z wymaganiami egzaminu.
🎯 Pytania z odpowiedziami:
▶Co w 'Zbrodni i karze’ najbardziej determinuje działanie Raskolnikowa?
▶Jak motyw snu działa jako czynnik sprawczy?
▶Czy bieda usprawiedliwia zbrodnię w ujęciu Dostojewskiego?
▶Jak można zestawić koncepcję czynu u Dostojewskiego z 'Lalką’?
🎯 TL;DR – Krótkie streszczenie
Determinanty ludzkiego postępowania w 'Zbrodni i karze’ to ścieranie się idei z sumieniem i relacją z drugim człowiekiem; ideologia przegrywa z etyką, co ujawniają motywy zbrodni, snu i miłości, a konteksty 'Dziadów cz. III’ i 'Lalki’ rozszerzają obraz o bunt, wolność oraz społeczne uwarunkowania decyzji.