Wstęp
Czym jest Człowiek wobec presji otoczenia?
Kluczowe informacje:
- Definicja: 'Presja otoczenia’ to siła norm, oczekiwań i ról społecznych, które kształtują zachowania i tożsamość jednostki.
- Punkt wyjścia w 'Ferdydurke’: Człowiek nie istnieje 'na surowo’ — zawsze w czyjejś formie, masce, 'gębie’.
- Mechanizm: Instytucje (szkoła, rodzina, klasa społeczna) wytwarzają formy; język, obyczaj i konwenans je utrwalają.
- Skutek: Konformizm, upupienie, utrata sprawczości lub bunt i ironiczny dystans.
'Gęba jest formą narzuconą człowiekowi przez innych.’
Presja otoczenia w ujęciu Gombrowicza to nie tylko nacisk większości na jednostkę, lecz fundamentalna zasada życia społecznego: każdy zostaje 'ubrany’ w formę. 'Ferdydurke’ analizuje ten proces poprzez groteskę i satyrę, pokazując, jak łatwo tracimy siebie, gdy podporządkowujemy się cudzym gębom.
TEZA: W 'Ferdydurke’ presja otoczenia wytwarza 'formy’ (gęby, pupy), które infantylizują i zniewalają jednostkę; częściową obroną jest samoświadomość, ironia i ruchliwość formy, ale całkowite wyzwolenie jest niemożliwe.
Pokażę, jak szkoła, nowoczesny salon Młodziaków i ziemiański dworek wymuszają określone role, a także jak bohaterowie próbują temu sprostać lub się temu wymknąć.
Rozwinięcie
Witold Gombrowicz, 'Ferdydurke’ — satyra na społeczne formy i upupienie
Kim jest: Niespełna trzydziestolatek 'zredukowany’ do ucznia; narrator i bohater poddany presji form.
Co go/ją spotyka: Przymusowy 'powrót’ do szkoły przez profesora Pimkę, uwięzienie w roli dziecka.
Reakcja: Ironia, autoanaliza, ucieczki (do Młodziaków, do dworku), próby rozbijania formy grą i absurdem.
Problem: Niemożność bycia 'sobą’ bez cudzej gęby; każda ucieczka kończy się inną formą.
Rola: Reprezentant szkolnej władzy i dyscypliny; narzuca 'pupę’ i infantylizuje uczniów.
Teoria/postawa: Wychowanie jako formowanie; kontrola przez ocenę, pochlebstwo i ośmieszenie.
Zmiana: Zdemaskowany jako twórca sztucznych ról, lecz nadal skuteczny — system odradza się w innych miejscach.
Kim jest: Buntownik szkolny, przeciwnik 'ładu’ Syfona.
Strategia buntu: Prowokacja, wulgarność, 'gwałt przez uszy’ jako próba rozbicia gładkiej gęby.
Paradoks: Jego bunt też tworzy formę — antyformę, która równie mocno więzi.
Kim są: Mieszczańska rodzina pozująca na nowoczesną, emancypacyjną i 'postępową’.
Co ich wyróżnia: Presja bycia awangardowym staje się nowym konwenansem; Zuta gra rolę nowoczesnej córki.
Wniosek: 'Nowoczesność’ może być tylko inną gębą — równie zobowiązującą jak stara etykieta.
🎯 Główna lekcja z 'Ferdydurke’:
Presja otoczenia tworzy i utrwala gęby; człowiek zawsze w coś wchodzi i coś z siebie gra. Jedyną szansą jest świadomość gry i ruchliwość formy, nigdy trwałe wyzwolenie.
Gombrowicz rozpisuje mechanizm presji na pojęcia: 'gęba’ (etykieta), 'pupa’ (infantylizacja), 'łydka’ (prowokacja erotyczna), 'mina’ (gra twarzą). Szkoła kształtuje miękko — przez pochwały, deklamacje, 'smak’ — oraz twardo — przez ośmieszanie i ocenę.
Scena lekcji z Słowackim i głos Gałkiewicza (’nie mogę zrozumieć’) pokazują przymus odczuwania 'jak trzeba’. U Młodziaków presja nowoczesności zmusza do demonstracji swobody, a we dworku ziemiańskim presja tradycji domaga się pozy i rytuału. Pojedynek na miny oraz starcie Miętusa z Syfonem demaskują fasadowość każdej pozy.
Ucieczki Józia nie przynoszą wyzwolenia: zmienia się tylko scenografia form. Presja otoczenia okazuje się wszechobecna — w języku, ciele, geście i instytucji.
Najważniejsze fakty z 'Ferdydurke’:
- ’Upupienie’ to narzędzie presji: odbiera podmiotowość przez wtłoczenie w rolę dziecka.
- ’Gęba’ to etykieta nadana przez innych; człowiek żyje w cudzych definicjach siebie.
- Bunt (Miętus) też bywa formą — antysystem nie gwarantuje wolności.
- Żadna przestrzeń (szkoła, salon, dwór) nie jest neutralna — wszędzie działa presja otoczenia.
Kontekst
‘Syzyfowe prace’ — presja rusyfikacji w szkole zaborczej
U Żeromskiego szkoła to aparat przymusu kulturowego: język rosyjski, lojalność wobec władzy, marginalizacja polskości. Presja otoczenia ma wymiar polityczny i instytucjonalny; kształtuje postawy od konformizmu po świadomy opór.
Najważniejsze ustalenia:
- Szkoła jako narzędzie presji państwowej (program, język, nadzór).
- Mechanizmy przymusu i nagrody: kariery za uległość, piętnowanie oporu.
- Przełom identyfikacyjny: recytacja 'Reduty Ordona’ przez Bernarda Zygiera.
- Presja rodzi kontrpresję: budzenie się świadomości narodowej.
Wniosek porównawczy
Jak u Gombrowicza, tak u Żeromskiego presja otoczenia działa głównie w szkole; różni je skala — u Gombrowicza egzystencjalna i kulturowa, u Żeromskiego polityczna i narodowa.
‘Lalka’ — presja klasowa i towarzyska
Podejście: Próbuje spełnić normy arystokratycznego towarzystwa, nie rezygnując z mieszczańskiej przedsiębiorczości.
Działanie: Awans ekonomiczny, gesty wobec elity, romans z Izabelą jako przepustka do 'salonów’.
Wniosek: Presja klasowa i konwenans rozdzierają tożsamość; brak przynależności kończy się kryzysem.
Prus ukazuje presję środowiskową jako sieć interesów, nawyków i pozorów. Wokulski, rozdarty między mieszczaństwem a arystokracją, płaci cenę za próbę przekroczenia formy, która go nie przyjmuje.
Zakończenie
Podsumowanie
W 'Ferdydurke’ presja otoczenia tworzy gęby i pupy, które formatują człowieka. Obrona nie polega na ucieczce, lecz na rozpoznaniu gry i ruchliwości formy. Konteksty (’Syzyfowe prace’, 'Lalka’) potwierdzają, że presja bywa polityczna, klasowa i kulturowa.
Wniosek egzaminacyjny: pokaż mechanizm presji, nazwij formy, wskaż sceny i zderz je z innymi lekturami. To pozwala obronić tezę o wszechobecności presji i ograniczonej wolności jednostki.
Tips na mature ustną
📋 Checklist – sprawdź przed maturą:
- znam definicje: 'presja otoczenia’, 'gęba’, 'pupa’, 'upupienie’, 'forma’
- umiem wskazać 3–4 sceny z 'Ferdydurke’ ilustrujące presję (lekcja, Młodziakowie, dworek, pojedynek na miny)
- potrafię opisać role Józia, Pimki, Miętusa i Zuty w mechanizmie formy
- umiem porównać presję w 'Ferdydurke’ z 'Syzyfowymi pracami’ i 'Lalką’
- potrafię sformułować tezę i dwie mocne argumentacje z przykładami
- znam krótkie cytaty-hasła: 'gęba’, 'pupa’, 'upupienie’ i ich sens
🎯 Pytania z odpowiedziami:
▶Na czym polega presja otoczenia w 'Ferdydurke’?
▶Jaką funkcję pełni szkoła w powieści?
▶Czy bunt Miętusa wyzwala z formy?
▶Jak kontekst 'Syzyfowych prac’ i 'Lalki’ poszerza temat?
🎯 TL;DR – Krótkie streszczenie
'Ferdydurke’ ukazuje, jak presja otoczenia tworzy gęby i upupia człowieka. Nie ma ucieczki od formy; można ją jedynie rozpoznawać i rozgrywać. Konteksty (’Syzyfowe prace’, 'Lalka’) dowodzą, że presja działa w szkole, klasie i obyczaju.